W Europie, w tym w Polsce występuje proces demograficznego starzenia się społeczeństw. Stanowi to zagrożenie nie tylko dla bezpieczeństwa socjalnego i zabezpieczenia emerytalnego, ale także dla rynku pracy, a w konsekwencji dla rozwoju społeczno – gospodarczego.
Przestrzega się nawet, iż ludność Europy będzie charakteryzować najgłębsze w skali światowej natężenie procesu starzenia się.Na proces demograficznego starzenia się społeczeństw wywierają wpływ przede wszystkim dwa czynniki:
• utrzymujący się od wielu lat niski wskaźnik dzietności,
• znaczne wydłużenie się średniego okresu życia Europejczyków.
W wyniku tego, udział osób w wieku poprodukcyjnym w poszczególnych społeczeństwach Europy rośnie, przy znacznym spadku udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym. Zjawisko to obrazuje poniższa tabela.
Tabela. Struktura populacji UE 27 według grup wieku (w %).
Kraj Do lat 14 15-64 lata 65 lat i więcej
UE 27 15,6 67,0 17,4
Irlandia 21,3 67,3 11,3
Francja 18,5 64,8 16,6
Dania 18,1 65,6 16,3
Luksemburg 17,7 68,3 14,0
Holandia 17,6 67,1 15,3
W. Brytania 17,5 66,1 16,5
Belgia 16,9 65,9 17,2
Cypr 16,9 70,1 13,1
Finlandia 16,6 66,4 17,0
Szwecja 16,6 65,3 18,1
Malta 15,6 69,6 14,8
Słowacja 15,3 72,4 12,3
Polska 15,2 71,3 13,5
Portugalia 15,2 66,9 17,9
Rumunia 15,2 69,9 14,9
Estonia xx 15,1 67,8 17,1
Litwa 15,0 68,9 16,1
Hiszpania 14,9 68,2 16,8
Austria 14,9 67,5 17,6
Węgry 14,7 68,6 16,6
Grecja 14,4 66,7 18,9
Czechy 14,2 70,6 15,2
Włochy 14,1 65,7 20,2
Słowenia 14,0 69,4 16,5
Łotwa 13,8 68,9 17,5
Bułgaria 13,6 68,9 17,5
Niemcy 13,5 65,9 20,7
x – wliczając wszystkie zamorskie
xx – ludność w nieokreślonym wieku została rozdystrybuowana według struktury grup wiekowych.
Źródło: Eurostat, podano za: J. Męcina, Podniesienie wieku emerytalnego: uwarunkowania gospodarcze i społeczne, „Polityka Społeczna” 2012 nr 4.
Te niekorzystne zjawiska demograficzne określają jako „degeneracja struktury społeczeństwa”. Spadek dzietności i starzenie się społeczeństw powoduje coraz szybszy tzw. współczynnik demograficznego obciążenia ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku nieprodukcyjnym, a szczególnie w wieku poprodukcyjnym. Według szacunków OECD, do 2050 r. wskaźnik obciążenia demograficznego dla grup wiekowych 65 lat i więcej oraz 15-64 lata w krajach członkowskich tej organizacji wzrośnie prawie 2 – krotnie w stosunku do początku XX wieku.
Osoby w wieku 65 lat i więcej w wielu krajach stanowią już ponad 20% całkowitej populacji społeczeństw. Jednocześnie notuje się szybszy wzrost liczby osób w wieku powyżej 80 lat, co określa się mianem „podwójnego starzenia się”.
Według prognoz demograficznych udział osób starszych w strukturze całej populacji Polski po 2010 r. będzie szybko się zwiększać, do poziomu 22,3% w 2030 r. i aż do 35,6% w 2050 r. Ma to związek z obserwowanym od blisko 30 lat spadkiem dzietności w Polsce, który osiągnął w 2010 r. najniższy poziom 1,4 wobec np. poziomu 2,3 w 1980 r. Pozytywnym czynnikiem jest występująca w Polsce od kilku lat tendencja do wydłużania się średniego okresu trwania życia, szczególnie wśród mężczyzn, w przypadku kobiet stabilizuje się on na poziomie 80 lat. Jest to skutek poprawy warunków zdrowotnych i jakości życia oraz spadku śmiertelności. Jednakże niska dzietność nie zabezpiecza nawet prostej zastępowalności pokoleń.
Badacze wskazują na następujące czynniki niskiej dzietności w Polsce:
• utrata bezpieczeństwa socjalnego,
• problem bezrobocia w gospodarce rynkowej,
• trudności godzenia ról rodzicielskich z zawodowymi,
• brak skutecznej polityki prorodzinnej,
• czynniki kulturowe,
• czynniki psychospołeczne.
Wskazuje się, iż dynamiczne zmiany na obszarze Europy, wynikające z globalnego kryzysu finansowego, prognozowanej zapaści demograficznej większości państw europejskich oraz przemiany polityczne powodują, iż bieżąca, aktualna polityka społeczna i jej uwarunkowania, szybko stają się przeszłością, tracąc tym samym walor wysokiej przydatności dla analizy i oceny uwarunkowań.
W takich uwarunkowaniach, rządy wielu państw, przy udziale ekspertów, reformują systemy zabezpieczenia społecznego i ubezpieczeń społecznych, polityki rynku pracy, funkcjonowania systemów opieki zdrowotnej czy usług opiekuńczych (w tym dla ludzi starszych). Dyskusje i decyzje państw dotyczą wydłużania wieku emerytalnego i jego zrównania dla kobiet i mężczyzn (przykład Polski). Tendencje te występują w większości państw europejskich. Np. w Bułgarii, począwszy od 1 stycznia 2012 r. wymagany okres ubezpieczeniowy (obecnie wynoszący 37 lat dla mężczyzn i 34 lata dla kobiet) będzie stopniowo wydłużany o 4 miesiące każdego roku aż osiągnie 40 lat dla mężczyzn oraz 37 lat dla kobiet w 2020 r. Natomiast na Słowacji przewidziano zmiany w obliczaniu wysokości świadczeń emerytalnych począwszy od 2016 r. Odpowiedzią na kryzys w krajach Europy Środkowo – Wschodniej jest podwyższenie wieku emerytalnego, zwłaszcza kobiet: w Bułgarii z 60 do 63 lat, w Chorwacji z 60 do 65 lat, na Węgrzech z 62 do 65 lat, w Rumunii z 59 do 69 lat, w Słowenii z 63 do 65 lat.
Z obserwacji realizacji polityki neoliberalnej w Norwegii, wynika daleko idąca brutalizacja pracy. Coraz większa liczba pracowników jest wykluczana z rynku pracy jako niezdolna do podejmowania jakiegokolwiek zatrudnienia. Występuje najwyższa na świecie liczba zwolnień lekarskich oraz wypadków i zranień przy pracy. Coraz większa liczba pracowników doświadcza rosnącego stresu i chronicznego zmęczenia pracą. W wielu gałęziach i sektorach przemysłu występują przejawy degradacji pracy, a pracownicy mają mniejszy wpływ na proces pracy. W ostatnich latach, w warunkach realizacji polityki neoliberalnej, wielu pracowników odczuwa większą presję w miejscu pracy, prawa pracownicze i porozumiewanie są często naruszane, obniżyło się poczucie bezpieczeństwa i wzrosła niepewność. W wyniku tego, coraz większa liczba pracowników ulega całkowitemu wykluczeniu z rynku pracy. W Norwegii niemal 15% populacji między 16 a 67 rokiem życia (czyli wiekiem emerytalnym) przebywa na wcześniejszej emeryturze, rencie lub przechodzi rehabilitację – liczba ta w ciągu ostatnich dwudziestu lat uległa podwojeniu. Wyraża się pogląd, iż oznacza to zerwanie z osiągnięciami złotego wieku gospodarki dobrobytu.
Do najczęstszych wyzwań, które stoją przed systemami emerytalnymi krajów Europy Środkowo – Wschodniej zalicza się:
• okres do UE i zwiększona integracja krajów,
• konieczność rygorystycznego przestrzegania Pakietu Stabilności i Wzrostu,
• nowe wyzwania fiskalne wynikające ze spowolnienia wzrostu gospodarczego,
• spadek poziomu konsumpcji związane z kryzysem,
• zmiany demograficzne – starzenie się społeczeństw,
• emigracja.
Niektórzy badacze wyrażają opinie, iż kryzys demograficzny, który czeka całą Europę jest o wiele groźniejszy niż kryzys finansowy. Postuluje się więc, by w celu poszerzenia zakresu przedmiotowego i podmiotowego zabezpieczenia społecznego, kraje członkowskie Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) tworzyły takie ramy gospodarcze i społeczne, które sprzyjają trwałemu rozwojowi przedsiębiorczości i wzrostowi produktywnego zatrudnienia w godziwych warunkach.
W przypadku Polski, jako jeden z kluczowych obszarów działań wymagających interwencji państwa, wskazuje się rynek pracy i negatywne konsekwencje zmian proporcji między ludnością w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. Te negatywne zjawiska są dodatkowo w Polsce pogłębiane przez:
• jeden z najniższych w Europie odsetek osób aktywnych zawodowo,
• bardzo wczesne odchodzenie z rynku pracy na emerytury i renty,
• emigracje zarobkowe wykwalifikowanej siły roboczej.
Z danych statystycznych wynika, iż w krajach Unii Europejskiej przeciętnie pracuje 44% osób po osiągnięciu 50 roku życia, a w Polsce zaledwie 28%. Kobiety przeciętnie kończą zatrudnienie w wieku 54 lat, a mężczyźni 61 lat. Utworzony program rządowy pt. „Solidarność pokoleń 50+”, zakłada promocję zatrudniania osób w podeszłym wieku, a przede wszystkim bezrobotnych, którzy przekroczyli wiek 50 lat.
Według Brytyjskiej Rady ds. Emerytur (UK Pensions Commission, 2004, 2005) są cztery i tylko cztery sposoby poprawy sytuacji finansowej systemu emerytalnego :
• niższe emerytury,
• wyższe wydatki publiczne (podatki lub składki pracujących i/lub pracodawców),
• wyższe oszczędności,
• dłuższe życie zawodowe.
Realizacja tego zawiera dwa elementy :
• wyższy przeciętny wiek emerytalny,
• bardziej elastyczne przechodzenie na emeryturę.
Oznacza to zarysowanie trzech następujących strategicznych kierunków rozwoju zabezpieczenia społecznego :
• przypisanie większej roli powszechnym emeryturom podstawowym,
• prowadzenie polityki wspierającej dłuższe życie zawodowe (odpowiednio do dłuższego trwania życia),
• promowanie polityki wspierania rodzicielstwa i wczesnego rozwoju dziecka.
Z powyższego wynika, iż w obecnych uwarunkowaniach społeczno – gospodarczych problem aktywizacji zawodowej osób starszych staje się jednym z głównych obszarów polityki społecznej państw europejskich i nie tylko.
Wysoka stopa bezrobocia wśród osób po 50 roku życia, wynika z jednej strony z czynników obiektywnych (np. braku odpowiednich kwalifikacji zawodowych, stanu zdrowia), a z drugiej strony z czynników subiektywnych ( tj. przede wszystkim uprzedzeń dotyczących starszych pracowników).
Dla przeciwdziałania tym niepokojącym, negatywnym zjawiskom proponuje się następujące kierunki działania :
• age management, czyli działania mające na celu poprawienie sytuacji zawodowej osób starszych,
• uelastycznienie zatrudnienia, może być jednym z najważniejszych instrumentów mogących zapobiec dalszemu spadkowi aktywności osób starszych, może przyczynić się do aktywizacji osób, które przedwcześnie wycofują się z rynku pracy,
• organizacja szkoleń zawodowych,
• dostosowanie środowiska pracy do potrzeb ludzi starszych,
• działania w tym zakresie muszą być podejmowane przez wszystkich uczestników życia społeczno – gospodarczego, tj. nie tylko pracodawców, lecz także przez organy władzy państwowej.
Reasumując, w Polsce występuje proces starzenia się populacji. Pojawiło się wyzwanie w zakresie edukacji i zapobieganiu marginalizacji osób starszych. Strategicznym kierunkiem działania jest promocja kształcenia ustawicznego, mającego na celu podtrzymywanie aktywności zawodowej osób w starszych grupach wiekowych.
W nowoczesnej polityce społecznej, zmienia się rola i miejsce osób starszych. Jest to rola aktywna i aktywność zawodowa w społeczeństwie informacyjnym opartym na wiedzy. Innymi słowy, subpopulacja osób starszych to część kapitału ludzkiego dla rozwoju społeczno – gospodarczego Polski i każdego kraju.
Autor: dr Jan Macias
Artykuł jest współfinansowany z Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Projekt „Aktywizacja zawodowa i społeczna osób 45+”,
www.aktywni45plus.eu.
Link do strony artykułu: https://cafe.wirtualnemedia.pl/centrum-prasowe/artykul/problemy-aktywizacji-zawodowej-ludzi-starszych